وحید بهرامی

 

در ماههای انتهایی سال57 با متراکم شدن نیروهای فرو خفته، انقلاب با قدرتی فزاینده موانع را نابود می‌کرد و به حرکت خود ادامه می‌داد و این سیل بنیان برافکن آن چنان شتابان و سریع توسعه می‌یافت که هیچ مانعی، قدرت استقامت در مقابل آن را نداشت، حتی اگر موانع لحظاتی می‌توانستند از پیشروی آن جلوگیری کنند.یکی از این موانع برای جلوگیری از بحران سیل خروشان اعتراضات مردمی توسط رژیم پهلوی، روی کار آوردن دولت و حکومتی نظامی در 14 آبان 1357، به نخست وزیری ارتشبد ازهاری بود.

 در واقع پس از شکست دولت آشتی شریف امامی در جلب رضایت مردم ناراضی از حکومت پهلوی و اصرار آنان بر ادامه‌ نهضت سرنگونی رژیم شاهنشاهی، تشکیل دولت نظامی ازهاری ابزاری برای ایجاد رعب و وحشت در دل مردم بود تا از خواسته خود عقب بنشینند. بدین ترتیب دولت نظامی ژنرال ازهاری برای مهار بحران تشکیل شده بود و چاره‌ای جز اقدام سریع و خشن نداشت. در این راستا دولت نظامی برای فایق آمدن بر بحران به وجود آمده از همان ابتدا چهار اقدام را در برنامه خود قرار داد که شامل تلاش برای برقراری مجدد سانسور، پایان دادن به اعتصابات، سرکوب تظاهرات و منزوی کردن رهبر مخالفین انقلاب یعنی امام خمینی بود. در ادامه این نوشتار قصد داریم که به بررسی مجزای این اقدامات دولت نظامی بپردازیم و بررسی کنیم چرا عملکرد این دولت باعث بحرانی‌تر شدن اوضاع کشور شد؟ و عکس‌العمل جامعه به اقدامات کابینه ازهاری چگونه بوده است؟

1) برقراری مجدد سانسور

پس از اعلام شکست و استعفای شریف امامی در 14 آبان 1357، شاه تصمیم گرفت یک دولت نظامی را تشکیل دهد. در این میان یکی از اعتراضات همیشگی نظامیان در شورای امنیت ملی به شریف امامی نخست وزیر پیشین، برداشتن سانسور از رسانه‌ها بود. به صورتی که ارتشبد ازهاری در جلسه‌ای در شورای امنیت ملی به شریف امامی گفته بود: «وقتی در روزنامه عکس آیت الله خمینی را چاپ می‌کنند فردا حرف ما هم تاثیر نمی‌کند... هم اکنون من اعلام خطر میکنم، روزنامه‌های شما به هر علتی و رادیو تلویزیون روی افراد ارتش شاهنشاهی روزبه‌روز اثر می‌گذارند... اصلاً حکومت نظامی می‌گوید روزنامه نمی‌خواهد مگر چطور می‌شود؟ اصلاً ببندش»¹. اینک ژنرال ازهاری با این تفکر نخست وزیر شده بود و بر مبنای همین تفکر، از همان روز اول تشکیل دولت نظامی، ارتشبد نمایندگان نظامی خود را به رادیو و تلویزیون و دفاتر روزنامه‌ها اعزام کرد تا دولت بر رادیو و تلویزیون مسلط شود و اخبار و برنامه‌ها را زیر نظر ارتش، سانسور و منتشر نمایند.

اما در ادامه بر خلاف تصور ازهاری، این عمل دولت با واکنش تند جامعه مطبوعات روبه‌رو شد و روزنامه‌ها از همان روز پانزدهم آبان‌ماه به مدت 61 روز دست به اعتصاب زدند. همچنین با این وجود در غیاب روزنامه‌ها نهضت انقلابی دست روی دست نگذاشت و توانست با استفاده از شبکه‌ مساجد، شبنامه، اعلامیه، بیانیه، نوار کاست و ... کمبود روزنامه‌ها را تا حدودی جبران کند. این اقدام در واکنش به دولت ازهاری تا زمان استعفای دولت ادامه داشت تا سرانجام  امام خمینی در صبح روز 16 دی ماه با صدور اطلاعیه‌ای از مطبوعات خواستند تا به اعتصاب پایان دهند. روزنامه‌ها در همان روز به اعتصاب خود پایان دادند و با تلاش فراوان اولین شماره خود را بعد از 61 روز اعتصاب منتشر کردند.

2) پایان دادن به اعتصابات

اعتصابات رژیم بر اندازی که از اواخر دولت شریف امامی آغاز شده بود در دولت ازهاری به اوج خود رسید. بدین ترتیب یکی از اهداف دولت نظامی ازهاری پایان بخشیدن به اعتصابات اداری و اتحادیه‌ها در کشور بود. ازهاری برای مقابله با این اعتصابات در همان روزهای اول حکومتش اعتصابیون را تهدید کرد چنانچه به اعتصاب خود ادامه دهند از کار اخراج می‌شوند. اما دوران نخست وزیری ازهاری نشان می‌دهد که دولت نظامی او در مهار اعتصابات موفق نبوده، بلکه بر وسعت بحران آن نیز افزوده شده است. به صورتی که در همان روز اول بسیاری از سازمانها و ادارات دولتی همچون وزارت امور اقتصادی و دارایی، وزارت پست و تلگراف و تلفن وزارت نیرو، وزارت نفت و... در اعتراض به روی کار آمدن یک دولت نظامی دست به اعتصاب زدند.² و همچنین علاوه بر اعتصابات ادارات دولتی بسیاری از روزها بازارهای شهرها نیز دست به اعتصاب زدند که خود ضربه سختی بر اقتصاد بیمار رژیم وارد می‌کرد.

در این میان کارآمدترین اعتصابات توسط وزارت نیرو شکل گرفت. خاموشیهای مکرر برق صنایع را فلج کرد و اعتراضات مردمی را بالا برد. از اقدامات مهم اعتصاب‌کنندگان شرکت برق، قطع برق، هنگام اخبار رادیو و تلویزیون بود. آنها استدلال می‌کردند چون روزنامه‌ها در حال اعتصاب هستند و رادیو و تلویزیون در سیطره‌ نظامیان است، از این جهت باید از انتشار اخبار دروغ جلوگیری کرد، و این ضربه‌ سختی بر روان دولت نظامی بود. در انتها روز 28 آبان کارکنان وزارت نیرو با صدور اطلاعیه‌ای ضمن حمایت از نهضت ملت ایران اعلام کردند تا سرنگونی دولت نظامی اعتصابات را ادامه خواهند داد.³

 
امیرعباس هویدا و ازهاری در یک میهمانی

در ادامه بعد از اتمام آبان ماه، اعتصابات روبه فزونی نهاد و یازدهم آذر که همزمان با اول محرم 1399 ق‌ بود بر توسعه‌ اعتصابات افزوده شد و دولت را در اوایل دی ماه کاملاً فلج کرد. بدین ترتیب  دولت نظامی نه تنها در رسیدن به اهدافش و مهار اعتصابات شکست خورد بلکه خود نیز بر بحران اعتصابات افزود.

3) سرکوب اعتراضات

یکی دیگر از وظایف دولت ازهاری برقراری نظم و جلوگیری از راهپیمایی و تظاهرات انقلابیون با هر قیمتی در سرتاسر کشور بود. بر همین اساس دولت ارتشبد از همان روز 15 آبان به کلیه‌ نیروهای مسلح بخشنامه صادر کرد:«برای حفظ امنیت و جلوگیری از ادامه‌ تخلف عناصر آشوب طلب و اخلال‌گر از فردا مأمورین انتظامی با نهایت قدرت هرگونه عملیات اخلال‌گرانه را به شدت سرکوب و در مواردی که نیاز به استعمال اسلحه باشد با نظر فرمانده مستقیم یا رئیس بلافاصله اقدام شود»⁴. همچنین دولت نظامی در اقدامی دیگر شروع به شناسایی شخصیتهای تأثیرگذار روحانی، بازاری و فرهنگی در اعتراضات مردمی کرد و صدها نفر را در شهرها دستگیر و بازداشت نمود. دولت نظامی در تصمیمی دیگر مدارس را تا یک هفته تعطیل اعلام کرد تا از تجمع دانش‌آموزان جلوگیری کند.⁵

اما دولت ازهاری با این سیاست سرکوب نتوانست به ناآرامیها و بحران اعتراضات در کشور پایان دهد، چرا که با بررسی تظاهرات این دوره کوتاه از نخست وزیری ازهاری متوجه می‌شویم که تظاهرات خونینی اتفاق افتاده که هرکدام نقطه‌ عطفی در مبارزات بعدی می‌باشد. به عنوان مثال تظاهرات خونین شهرهای زنجان، همدان، مشهد، لاهیجان، شیراز، خمین، اراک، بوشهر، دزفول، نجف آباد، آمل، اهواز، قم، ساری و ... در طول پانزده روز اول دولت نظامی نشانه‌ شکست و بی‌اعتنایی مردم سراسر کشور به آن بود. همچنین در همین راستا مبارزه مردم با استقرار دولت نظامی ازهاری، مردم تهران و دیگر شهرها به دلیل حکومت نظامی و منع رفت و آمد در شبها، به صورت هماهنگ در ساعت 9 شب به بالای منازل خود می‌رفتند و با سر دادن شعارهای الله اکبر اعتراض خود را به رژیم نشان می‌دادند. ازهاری شعارهای شبانه مردم را پخش شده از نوارهای ضبط صوت اعلام کرد که مردم در پاسخ و در شعارهای بعدی خود اعلام کردند«ازهاری بیچاره، نوار که پا نداره»، این شیوه اعتراضات هرشب در محرم تکرار ‌می‌شد.⁶

4) منزوی کردن رهبر انقلاب

یکی دیگر از اهدافدولت نظامی در ابتدای سر کار آمدن، انزوای امام خمینی و پیشی گرفتن محافظه کاران به عنوان رهبری نهضت بود. دولت ازهاریدر این راستا با توطئه‌ها و نقشه‌های خود تا جایی که می‌توانست تلاش می‌کرد تا از عظمت رهبری امام خمینی بکاهد. به نظر می‌رسید که اقداماتی در دست است تا از طریق دستکاری در افکار عمومی و ایجاد سانسور، رهبری مخالفین رژیم از دست امام خمینی بیرون آورده شود.

اما برعکس تصورات، تشکیل دولت ازهاری سبب شکل گیری شورایی به نام شورای هماهنگی اعتصابات و سازمانهای دولتی و ملی از نمایندگان اعتصابیون وزارت‌خانه‌ها شد. این شورا رسماً اعلام کرد هدف این تشکیلات هماهنگ کردن اعتصابات با رهبر جنبش یعنی امام خمینی است. در ادامه اعلام همبستگی کارکنان سازمانها و ادارات دولتی در کنار بازاریان و فرهنگیان، همه نمونه‌هایی آشکار از سقوط برنامه دولت نظامی برای انزوای حاکمیت امام خمینی بود.⁷همچنین چیزی که در ادامه در راهپیماییها همه چیز را تحت‌الشعاع خود قرار داده بود حضور امام خمینی در موضع رهبری بود. شعارهای تظاهرات کنندگان نسبت به شخص امام، عکسها و پلاکاردها و فروانی شعارها در حمایت از ایشان نشان از اوج پذیرش رهبری امام خمینی و شکست دولت ازهاری در پیشبرد برنامه خود بود.

فرجام

در مجموع، نه سیاستها و نه شدت عمل ارتشبد ازهاری در مدت 55 روز نخست وزیری‌اش، هیچ کدام بحرانها و مشکلات رژیمی را که در حال نابودی بود حل نکرد و موفقیتی در برقراری امنیت و آرامش و خاتمه دادن به تظاهرات و اعتصابات و آشوبها نداشت.به گونه‌ای که پس از سپری شدن آبان ماه و فرارسیدن آذرماه و همزمانی آذر و محرم، تظاهرات، اعتصابات و ناآرامی‌ها به اوج خود رسید. این شدت یافتن اعتراضات و اعتصابات نشان دهنده این بود که با روی کار آمدن دولت نظامی، بحرانها نه تنها کاهش پیدا نکرد بلکه بر دامنه بحرانها نیز افزوده شد. با ادامه‌ این وضعیت ازهاری چاره‌ای جز استعفا نداشت، بنابراین در انتها به بهانه بیماری از قدرت کناره‌گیری کرد.

مراسم جشن فارغ‌التحصیلی دانشجویان دانشکده افسری با حضور محمدرضا پهلوی، هویدا، غلامرضا ازهاری و تعدادی دیگر از سران